21. septembar 2009.
Kalendari
Piše: Nikola Veselinović

Reforma Julijanskog kalendara

Kalendar je nastao kao potreba ljudi da znaju svoje mesto u vremenu. Isto tako, za religijske potrebe kalendar je presudan. Još od najranijih vremena postojala je potreba za određivanjem godišnjih doba i kišnih sezona i utvrđivanju veze sa drugim periodičnim događajima na nebu koje su ljudi primećivali. Kalendari su se pravili u odnosu na kretanje i faze Meseca, kretanja Sunca, a retko, posmatranjem kretanja Venere. Sve velike rane civilizacije su imale svoj kalendar. Iz vavilonskog kalendara nam dolazi sedam dana u nedelji gde je svaki dan u sedmici bio posvećen jednom od sedam nebeskih tela ( nedelja-Suncu, otud Sunday na engleskom, Mesecu ponedeljak, i dalje redom Marsu, Merkuru, Jupiteru, Veneri i Saturnu).

Sada imamo u svetu preovlađujuću podelu na Lunarne kalendare (islamski, stari rimski i mnogo antičkih kalendara), Lunisolarne ( gde se uporedo posmatra kretanje Meseca i Sunca, kao u jevrejskom i kineskom kalendaru) i Solarne poput Gregorijanskog i Julijanskog kalendara.

Iako je opšte prihvaćen Gregorijanski kalendar, Srpska pravoslavna crkva još uvek, poput još nekih pravoslavnih crkava, koristi Julijanski, neprecizniji kalendar.

Julijanski kalendar je uveo Julije Cezar, 46 godine p.n.e sa ciljem da ispravi dotadašnji rimski lunarni kalendar koji je bio krajnje nepraktičan. On je posle svoje ratne kampanje u Egiptu pozvao astronoma Sosigena iz Aleksandrije da napravi novi kalendar. Sosigen je, koristeći postojeći egipatski kalendar, uveo solarnu godinu koja traje 365,25 dana, a problem godine koja nema ceo broj dana je rešen uvođenjem prestupne godine sa 366 dana na svake četiri godine. Dan bi se dodavao na kraju februara koji je bio poslednji mesec u godini.

Problem sa svim kalendarima je što period okretanja Zemlje oko Sunca traje 365,242199 dana. Prvi je do ove cifre došao arapski naučnik i pesnik Omar Hajam oko 1073 godine koji je i sam napravio veoma tačan kalendar.

Tako Julijanska kalendarska godina ima višak od oko 11 minuta što se sabira kako godine prolaze. Kao kod lošeg sata, kalendar kasni za stvarnim stanjem i datumi se sve manje poklapaju sa položajem Zemlje u odnosu na Sunce. Sada, dve hiljade godina posle nastanka Julijanskog kalendara, imamo Julijansku Novu godinu 13 dana kasnije od stvarne Nove godine.

Iako je Rimsko carstvo propalo pet vekova posle uvođenja Julijanskog kalendara, novonastala crkva Hrista je nastavila da koristi taj kalendar. Godina je počinjala u Vizantiji (a i sada je početak liturgijske crkvene godine) 1. septembra, odatle i početak školske godine.

Crkvi je bilo veoma značajno tačno utvrđivanje dana najvažnijeg praznika, Uskrsa. Prvi ekumenski sabor u Nikeji je 325. godine Hrista odlučio da se Uskrs slavi u nedelju, prvu posle punog meseca po prolećnoj ravnodnevnici.

Zadatak određivanja datuma Uskrsa, od koga zavise mnogi crkveni praznici, je rešio monah Dionisije iz Moldavije. On je uveo pojam nulte godine i uveo označavanje era pre Hrista i posle Hrista.

Greška koju je pravio Julijanski kalendar je pomerala ravnodnevnicu a time vreme Uskrsa i ostalih praznika. Katolička crkva je, posle nekoliko neuspelih reformi, to ispravila. Papa Grgur XIII je objavio da posle 5. oktobra 1582. dolazi 14. oktobar ispravljenog novog kalendara. Taj „Gregorijanski“ kalendar je sastavio matematičar Lilio ( 1510-1576) koji je uveo da svaka četvrta godina ne bude prestupna.

Godine kraja veka su prestupne, po novom, samo ako su prve dve cifre te godine deljive sa četiri. To znači da su 1600 i 2000 prestupne a 1700, 1800 i 1900 nisu po ovom, Gregorijanskom kalendaru ali jesu po Julijanskom. Time se akumulira 3 dana razlike na 400 godina između ova dva kalendara. Greška Gregorijanskog kalendara po godini je 26 sekundi, umesto pređašnjih 11 minuta i 14 sekundi. Posle 3322 godina Gregorijanski kalendar pravi grešku od jednog dana.

U početku je reforma prihvaćena samo u Španiji, Portugaliji, Poljskoj i delovima Italije,gde je katoličanstvo bilo najjače. Promena kalendara je izazvala proteste u celoj Evropi zbog "ukradenih" devet dana. Do 18-tog veka su, više manje, sve zapadne zemlje usvojile Gregorijanski kalendar, a veći deo sveta ga je prihvatio u 20 veku (npr. u Rusiji je prihvaćen tek posle Oktobarske revolucije koja je izbila 7. novembra po Gregorijanskom kalendaru a 25. oktobra po Julijanskom.).

Usled velikog raskola hrišćanske crkve iz 1054. godine pravoslavne crkve su odlučile, da ne usvoje poboljšanje kalendara uvedeno u katoličkoj crkvi, iako su bili svesni problema i nedovoljne tačnosti Julijanskog kalendara. Pokušano je nekoliko reformi u pravoslavnoj crkvi ali nijedna nije uspela verovatno i zbog nedovoljne moći Crkve u većinom porobljenom pravoslavnom svetu.

U Srbiji je bio važeći Julijanski kalendar do 1918. godine kada je zvanično usvojen Gregorijanski kalendar kao kalendar novoformirane države Srba, Hrvata i Slovenaca.

Reformom kalendara su se bavili i naši naučnici. Najuspešniji od njih je bio Maksim Trpković. Rođen je 1864. godine u selu Orlanci u Makedoniji u pekarskoj porodici koja se ubrzo preselila u Beograd. Tu se Maksim školovao i postao veoma cenjen gimnazijski profesor matematike i fizike. On je radio na reformi Julijanskog kalendara što je krunisao objavljivanjem rada "Reforma Kalendara" 1900. godine. Trpković je primetio da ukoliko se 7 dana oduzme u toku 900 Julijanskih godina dobija se, u proseku, greška od samo 2 sekunde u odnosu na pravu godinu.

Trebalo je samo smisliti način kako oduzeti 7 dana u devet vekova. Trpković je sugerisao da one godine na kraju veka kojima su prve dve cifre deljive sa 9 sa ostatkom 0 ili 4 budu prestupne, a ostale da budu proste. To znači da bi 2200, 2700, 3100, 3600 godine bile prestupne a ostale obične ( 2*9+4=22 i slično). Problem bi nastao što bi, po tom kalendaru, 2000.-ta godina bila obična a po Gregorijanskom je prestupna tj. već bi sada bilo razlike od jedan dan u svetski prihvaćenom kalendaru i reformisanom Julijanskom kalendaru.

Posle ovog rada Trpković je radio na rešenju dana praznovanja Uskrsa. Umro je u Beogradu 1924. zaboravljen od javnosti.

Problem reforme Julijanskog kalendara u pravoslavnim crkvama je razmatran opet 1923. godine na Svepravoslavnom kongresu u Carigradu. Na taj kongres nisu došli predstavnici Ruske pravoslavne crkve koji su trpeli teror u SSSR-u, Bugarska pravoslavna crkva zbog raskola sa Vaseljenskom patrijaršijom kao i predstavnici Antiohijske, Aleksandrijske i Jerusalimske patrijaršije. Delegaciju Srpske pravoslavne crkve su vodili mitropolit Gavrilo Dožić (potonji patrijarh) i profesor nebeske mehanike, veliki naučnik, Milutin Milanković. Srpska delegacija je istupila sa predlogom koji se zasnivao na Trpkovićevoj reformi.

Milanković je prihvatio Trpkovićev kalendar s tim što je izvršio manje prepravke. Primenio je opažanje da se period okretanja Zemlje oko Sunca, tj. godina, povećava za 1,7 milisekunde na vek usled plimskog delovanja Sunca i Meseca. Ovaj kalendar bi trebalo korigovati tek za 28 800. Ovim je postignuto da se razlika između stvarne godine i kalendarske godine bude samo dve sekunde što je deset puta preciznije nego Gregorijanski kalendar.

Isto tako je Milanković predložio pravilo da umesto Trpkovićeve šeme za raspoređivanje sedam dana uvede šema po kojoj bi bile prestupne one godine na kraju veka kod kojih je broj vekova deljiv sa 9 sa ostatkom 2 i 6. Time bi se dobilo da su prestupne godine 2000, 2400 i 2900 i prva razlika između ovog i Gregorijanskog kalendara bi bila tek 2800. godine što je Milanković i želeo, da se razlike što više pomere u budućnost.

U toku samog kongresa raspravljano je kako da se pomire astronomska posmatranja i kanon ustanovljen na Prvom vaseljenskom saboru u Nikeji, ali je načelno usvojeno da će Pravoslavlje koristiti kalendar koji je predložila Srpska pravoslavna crkva. Po toj odluci je trebalo da 1. oktobar 1923. godine se računa kao 14. oktobar. Božić bi padao u isti dan za sve hrišćane, a Uskrs bi se skoro uvek poklapao u celom hrišćanskom svetu. Milanković je dobio i pismo zahvalnosti od Vaseljenskog patrijarha po povratku u Beograd.

Na žalost, odluka se nije sprovela do kraja. Nov kalendar prihvataju Carigradska, Aleksandrijska i Antiohijske patrijaršija, Grčka, Rumunska, Poljska i Bugarska crkva. Promena kalendara je izazvala buru među grčkim pravoslavcima i stvorilo raskol između „Novokalendaraca“ i starih. Razloga ove nesložnosti ima mnogo ali primaran je strah od katoličanstva i narušavanje dogme Nikejskog sabora u korist nauke. Novi kalendar nisu prihvatile Ruska, Gruzijska i Jerusalimska patrijaršija kao i Sveta gora. Reviziju kalendara nije prihvatila i crkva koja je taj predlog i podnela, Srpska pravoslavna crkva, nego je samo načelno usvojila. Primenu je odložila dok sve pravoslavne crkve ne budu prihvatile kalendar koji je predložila.

Prva prilika za jasnu i nedvosmislenu odluku će biti 2100. godina koja je po Julijanskom kalendaru prestupna, a po Gregorijanskom i Milanković-Trpkovićevom kalendaru nije. Tako će Srbi, tada slaviti doček Nove godine 14. januara po novijim kalendarima, ukoliko zadrže Julijanski kalendar.

Ostaje međutim činjenica da su naša dva naučnika ostvarila veliki doprinos u stvaranju praktičnog kalendara. Ovaj kalendar je, do sada, najprecizniji koje je Čovečanstvo izmislilo, a naravno nama ostaje sramota što se o tome ne zna mnogo.

Kalendar	Autor i godina nastanka	Odstupanje u odnosu na astronomsku godinu
Julijanski	Sosigen iz Aleksandrije, 45. god. p.n.e.	11 minuta i 14,75 sekundi
Persijski	Omar Hajam, 1079. god.	20,20 sekundi
Gregorijanski	Luiđi Lilio, 1582. god.	26,75 sekundi
Reformisan Julijanski	Maksim Trpković i Milutin Milanković, 1900-1923. god.	2,75 sekundi

Tab 2